मेंदू गाऊ लागतो….. आणि होमिओपॅथी / When the Brain Begins to Sing… and Homeopathy

मेंदू गाऊ लागतो….. आणि होमिओपॅथी

स्वतःच्याच आनंदात हरवून साधं सोपं बडबड गीत गाणारं लहान मुल असो किंवा एखाद्या मोठ्या मैफिलीमधल्या क्लिष्ट रागसंगीताचा अर्थ लावणारा विद्वान श्रोता असो; या दोघांच्या किंबहुना प्रत्येकाच्या श्रवणानंदात ‘मेंदू’ हा अपरिहार्यपणे सहभागी असतो. संगीताचे सादरीकरण होत असताना एकाच वेळी गायकाचा गळा, वादकाचे हात आणि श्रोत्यांची दाद असा संवाद होत असतो. या संवाद प्रक्रियेत ‘मेंदू आणि मन’ नेमकं कसं काय कार्य करतात?

एका मेंदूविकार तज्ञ (Neurologist) आणि एन्डोक्रेनोलॉजिस्ट (Endocrinologist) तज्ञांशी चर्चा करण्याच्या योग आला. प्रगत वैद्यकशास्त्र,भारतीय रागसंगीत, तत्त्वज्ञान, संगीत आणि अध्यात्म या विषयातील त्यांच्या उत्तम व्यासंगातून त्यांनी संगीत रसास्वादाचा शारीरिक आरोग्यशी संबंध, त्यातील मेंदू- विज्ञान, आनंद- अनुभूतीला मिळणारा शारीरिक प्रतिसाद आणि तणावमुक्ती अशा दुर्लक्षित पण महत्त्वपूर्ण गोष्टींवर सखोल चिंतन केलं आहे. त्यांच्या विवेचनातून, मानवी मेंदू यंत्रणा ही संगीतातून मिळणाऱ्या आनंदामुळे सक्रिय तजेलदार आणि सुसंवादी कशी होते हे समजतं. प्रस्तुत लेखातून त्यांच्या विचारांचा गोषवारा तसेच त्या अनुषंगाने होमिओपॅथी देखील मेंदू आणि मन यावर कशी काम करते हे सारांश रूपाने मांडण्याचा प्रयत्न केला आहे.

कोणतेही संगीत सादर होत असताना, ते संगीत ऐकणाऱ्या श्रोत्याच्या मेंदूमध्ये प्रचंड मोठी सुसंवादी उलतापालथ सुरू असते. संगीत संवेदनांचा अर्थबोध हा मेंदूतील विशिष्ट संदेशवाही न्यूरॉन्समार्फत होत असतो. हे न्यूरॉन्स ज्यावेळी संगीत ग्रहण करतात,त्यावेळी मेंदूतील अनेक प्रकारच्या अवचेतन पेशी आणि अंत:स्त्रावी ग्रंथी उद्पित होऊन सुसंवादीपणे कार्य करू लागतात. कानांनी ऐकू येणारं सुस्वर संगीत हे मेंदूभर पसरून शरीरात एक प्रकारची ‘ हार्मनी’ तयार करीत असतं. संगीताचा रसास्वाद घेत असताना आपल्याला जो आनंद होतो त्याचा परिणाम शरीरभर, मन रोमारोमांत, रंध्रारंध्रारात पाझरत असतो. त्यामुळे मेंदूची यंत्रणा, पेशी- प्रवाह व इतर शारीरिक सुसूत्रता सक्रिय आणि सुसंवादी होत असते.

 होमिओपॅथिक औषधेदेखील आपल्या तोंडामधील असणाऱ्या मज्जातंतूमार्फत (Neurons) मेंदूतील अनेक प्रकारच्या अवचेतन पेशी आणि अंत:स्त्रावी ग्रंथींना उद्दीपित करून शारीरिक सुसूत्रता सक्रिय करून सुसंवादीपणे कार्य करण्यास प्रवृत्त करतात आणि त्यामुळे एक प्रकारची ‘ हार्मनी’ तयार होऊन त्याचा परिणाम पूर्ण शरीरभर प्रत्येक पेशींमध्ये पसरतो. होमिओपॅथिक औषधांमुळे मेंदूची यंत्रणा पेशीप्रवाह व इतर शारीरिक अवयवांमध्ये सुसूत्रता सक्रिय आणि सुसंवादी होऊन निरोगी आरोग्य राहण्यास मदत होते.

भारतीय असो किंवा पाश्चात्य गळ्यातून निघणारं असो किंवा वाद्यातून निघणारं, संगीत हे कानांनीच ऐकू येतं. पण मग ऐकू येणाऱ्या या संगीताचं पुढे काय होतं? ते नेमकं कळतं कशाला? कानाला की मेंदूला? ध्वनी हा कानातून आपल्या मेंदूपर्यंत कसा जातो? हा सगळा ध्वनीसौंदर्य प्रवास बघणं फार रोमांचक आहे.

संगीत श्रवण प्रक्रियेत कलाकाराइतकाच, रसास्वाद घेणारा श्रोताही सहभागी होत असतो. कुठलेही ध्वनी, नाद किंवा संगीत हे सर्वप्रथम कंपन्यांच्या स्वरूपात तरंग किंवा लहरी निर्माण करीत असतात. या लहरी आपल्या बाहेरच्या कानाच्या पडद्यावर येऊन आदळतात. त्याला लागूनअसलेला आतला कान हा एखाद्या भूलभुलैयासारखा असतो. त्याच्या अस्थी शृंखलेतून या दोन्ही लहरी ‘ कॉक्लिया’ (Cochlea) नावाच्या एका भागावर जाऊन आदळतात या ‘ कॉक्लियाला’ एक सपाट पडदा असतो, ज्याला ‘बेसमेंट मेम्ब्रेन’ असं म्हणता येईल. आश्चर्याची गोष्ट म्हणजे या पडद्यावर पियानोच्या पट्टीप्रमाणे विशिष्ट क्रमाने वेगवेगळ्या आवाजाच्या पट्टीला (पीच) प्रतिसाद देणारे केशतंतू (हेअर सेल्स) असतात. बाहेरून विशिष्ट पीचची आंदोलन आली की, त्या त्या पिचला प्रतिसाद देणारे हेअर सेल्स आंदोलित होतात. तिथले तंतू कंपित होतात आणि मेंदूकडे विशिष्ट स्वराची किंवा सांगीतीक भाषेची संवेदना पोहोचविली जाते. बाहेरून ऐकू येणार संगीत प्रत्यक्ष गाता अथवा वाजवता आलं नाही तरीही सामान्य श्रोता ते ऐकून प्रतिसाद देऊ शकतो, कारण तो श्रोता प्रत्यक्ष संगीत निर्मितीत सहभागी होत नसला तरी प्रत्येकाच्या शरीरांतर्गत हा. ‘ बेसमेंट मेम्ब्रेन’ ‘ सांगीतीक भाषेचा ‘रिसीव्हर’ म्हणून एखाद्या पियानो प्रमाणे काम करीत असतो.

कानाच्या बाहेरील भागातून येणाऱ्या ध्वनीचे रूपांतर इलेक्ट्रोकेमिकल आवेगांमध्ये होत असते, ते आतल्या कानातील श्रवण तंत्रिकेद्वारे मेंदूत पाठविले जातात. साध्या सोप्या आवाजाच्या कानातील न्यूरोन्स प्रतिसाद देतात तर इतर गुंतागुंतीच्या आवाजांवर विश्लेषणात्मक प्रक्रिया करण्याचे पुढील काम मेंदूतील न्यूरोन्स स्मरणशक्तीच्या आधारे करतात. संवेदना उद्दीपित करणारा असा एक न्यूरॉन हजारो न्यूरोन्सला जोडला जात असतो.

ज्यामुळे कानांनी ऐकलेली संगीताची एक साधी लकेर देखील आपला संपूर्ण मेंदू झंकारत असतो. म्हणून कानाने ऐकू आलेल संगीत हे केवळ एक आकलन नसतं, तर त्यामुळे आपला मेंदूही काहीतरी गाऊ किंवा वाजवू लागतो. असा गाणारा, वाजवणारा किंवा संगीताने झंकारणारा मेंदू म्हणजे आरोग्यासाठी एक वरदानच आहे.

मात्र मेंदू असा आपोआप गात नसतो. त्याला ‘ श्रवणाने’ उद्दीपित करावं लागतं. “गात” ठेवावं लागतं. संशोधक म्हणतात की, ‘ तुम्हाला तुमचा मेंदू तरुण ठेवायचा असेल तर दर्जेदार संगीताचा रसास्वाद घेतला पाहिजे’. पण यासाठी “ऐकणं” आणि “रसास्वाद” घेणं यातली पुसट रेषा मात्र ओळखू आली पाहिजे.

   होमिओपॅथिक औषध ही मेंदूला चांगल्या आरोग्यासाठी उद्दीपित करतात आणि मेंदू तरुण ठेवण्यास मदत करतात.

नियमितपणे अल्हाददायक संगीत ऐकणे आणि प्रत्यक्ष संगीत शिकणं हे मेंदूच्या गतीशीलतेसाठी फार महत्त्वाचं आहे. मानवी शरीरांतर्गत अनेक “बायोलॉजिकल रिदम्स” (शरीरात नैसर्गिकरित्या घडणाऱ्या शारीरिक क्रियांचे चक्र किंवा जैविक लय) असतात. “सरकॅडीयन क्लॉक्स” (शरीराचे अंतर्गत घड्याळ, जे शारीरिक कार्य उदाहरणार्थ झोपणे, उठणे, शरीराचे तापमान इत्यादीवर नियंत्रण ठेवते) असतात. तसेच हृदयाची गती, श्वासाची गती,संप्रेरक या सगळ्या शरीरांतर्गत क्रियांमध्ये एक प्रकारची “लय” असते.ही शरीरजन्य “लय” शरीरातील प्रत्येक पेशींपर्यंत पोहोचत असते. अनेक पेशींना सक्रिय करून ती ऊर्जा पुरवत असते.

    होमिओपॅथिक औषध ही “बायोलॉजिकल रिदम्स” व “सरकॅडियन क्लॉक्स” म्हणजे शरीरांतर्गत क्रियांमध्ये लागणारी एक प्रकारची “लय” पूर्वीप्रमाणे पूर्ववत ठेवण्यास मदत करते.

गर्भात असताना आईच्या हृदयाचे ठोके हे आपल्या ‘ डीएनए’वर ‘ इम्पप्रिंट’ होत असतात. साधारणपणे त्या आसपास असलेले संगीत हे आपल्याला भावतं. स्वर, ताल, इत्यादी बाह्य संगीताचं ‘ट्युनिंग’ शरीरांतर्गत असलेल्या नैसर्गिक संगीताशी होत असतं, ज्याला संगीताची ‘समज’ विकसित होणं असं म्हणता येईल. ही समज जितकी विकसित, तितकंच शरीरातील पेशींच विसंवादी असलेलं कार्य सुसंवादी होतं. श्रुतीप्रधान आणि लयप्रधान असलेलं बहुरंगी भारतीय संगीत, त्यातील अनेक रागरागिण्या, कोमल, तीव्र सुरांचा रंगपट या सगळ्या विविध अंगी श्रवणामुळे मनाचे दर्जेदार असे रंजन होत असते. त्याचबरोबर सूक्ष्म संगीतातील नाद किंवा क्लिष्ट संगीतलहरी ऐकून त्यांचे अर्थ लक्षात ठेवण्याची आपल्या मेंदूची क्षमताही विकसित होत असते, ज्याला स्मरणशक्ती तल्लख करणे असे म्हणता येईल.

   होमिओपॅथिक औषधांमुळे मेंदूची क्षमता विकसित होण्यास तसेच स्मरणशक्ती तल्लख राखण्यासाठी मदत होते.

संगीताचा मेंदूवर, शरीरावर आणि मनावर होणारा परिणाम जगभरातून अतिशय प्रगत वैद्यकीय शास्त्राच्या आधारे अभ्यासला जात आहे. आधुनिक प्रकारच्या संगीत विषयी मेंदू अध्ययनात ईइजी (Electroencephalogram) एमईजी (Magneto encephalography), एफएमआरआय (Functional MRI एम आर आय) अशा अत्याधुनिक तंत्राचा वापर करून संगीतकार आणि सामान्य व्यक्तींच्या मेंदूतील क्रियाशीलता तुलनात्मक पद्धतीने मोजण्यात येते. त्यातून आता असे निष्कर्ष पुढे येत आहेत की, संगीताचा रसास्वाद ही केवळ एक कलात्मक प्रक्रिया नसून, ती मेंदूच्या सुसंवादी हालचाली नियंत्रण करणारी, हार्मोन्सच्या संतुलनावर खोलवर सकारात्मक बदल घडवून आणणारी शारीरिक क्रिया देखील आहे. त्यामुळे संगीत ही केवळ अभिव्यक्तीचे किंवा अभिरुचीचे माध्यम नसून ती मेंदूला अधिक तीव्र, अचूक आणि संवेदनक्षम बनवणारे असे प्रभावी साधना आहे असे म्हणावे लागेल.

    होमिओपॅथिक औषधांमुळे तज्ञांच्या असं लक्षात आलेलं आहे की, मेंदूच्या हालचाली सुसंवाद होऊन हार्मोन्स मध्ये संतुलन निर्माण होतं आणि त्याचमुळे शारीरिकक्रिया देखील संतुलित होतात. त्यामुळे मेंदूतून ‘ डोपामयीन’ सारखे सुसंवादी संप्रेरक सक्रिय राहून शारीरिक आरोग्य आनंदी व उत्तम राहण्यास मदत होते.

    संगीतातून निर्माण होणारी आनंदाची अनुभूती ही आपल्या मेंदूत खोलवर असणाऱ्या “रिवार्ड सेंट्रल” मधील पेशीत ‘डोपामयीन’ हे सुसंवादी संप्रेरक सक्रिय करीत असते. म्हणून उत्तम शारीरिक आरोग्यासाठी, मेंदू तल्लख राहण्यासाठी, संगीत शिकणं, ते शिकवण आणि दर्जेदार संगीताचा रसास्वाद घेणं यापैकी आपल्याला जे जमेल ते काहीही मनापासून आणि नियमित करणं अतिशय महत्त्वाचं आहे.

  हृदयाचं आरोग्य चांगलं राहावं म्हणून अनेक जण ज्याप्रमाणे ‘ कार्डिओ एक्सरसाइज’ करीत असतात. त्याप्रमाणे मेंदूच आरोग्य उत्तम आणि तजेलदार राहावं म्हणून उत्तम आवडणारं आणि शांत करणारे संगीत एका जागी स्वस्त किंवा ध्यानस्थ बसून ऐकण्याचा नियमित व्यायाम करणं उत्तम. रोज 20 मिनिटं आणि किमान तीन महिने असे नियमित करून बघितल्यास मेंदू तजेलदार व स्मरणशक्ती तल्लख होत असल्याचा अनुभव येऊ शकतो.

 

हृदयासंबंधीच्या अनेक चाचण्यांमुळे अनारोग्याचे निदान (डायग्नोसिस) पटकन होऊ शकते; परंतु मेंदू आरोग्यासंबंधीच्या तपासण्या करण्याची वरचेवर आवश्यकता भासत नाही; त्यामुळे जोवर काही होत नाही तोवर मेंदू स्वास्थ्याकडे तितकेच गांभीर्याने पाहिलं जात नाही. पण ‘ उत्तम’ संगीत ऐकणं हा मेंदूसाठी, मेंदूतील रासायनिक संतुलनासाठी आणि संप्रेरकांच्या उद्दिपणासाठी सर्वोत्तम व्यायाम आहे, हे अभ्यासांती लक्षात आलेला आहे, हे लक्षात घेतलं तर कदाचित निदानापर्यंत जाण्याची वेळ येणार नाही.

   होमिओपॅथिक उपचारांमुळे मेंदूचे स्वास्थ्य नियमित राहून मेंदूतील रासायनिक संतुलन आणि संप्रेरकांचे उद्दीपन योग्य रीतीने होत राहतं. त्यामुळे शारीरिक तसेच मानसिक आरोग्य चांगले राहते. त्याचबरोबर नैसर्गिकरित्या प्रतिकारशक्ती वाढविली जाते व त्यामुळे आरोग्य दीर्घकाळ निरोगी राहण्यास मदत होते.

   चांगलं संगीत ऐकणं हा मेंदूचा सर्वांगीण व्यायाम आहे हे विश्लेषणातून लक्षात आलं. त्याचप्रमाणे होमिओपॅथिक औषधंही अधिक प्रभावी असून ती मेंदूला अधिक तीव्र अचूक आणि संवेदनाक्षम बनवतात त्यामुळे आपले दैनंदिन आरोग्य निरोगी व आनंदमय राहते. ही अनुभूती नियमित होमिओपॅथिक औषधे घेणाऱ्या व्यक्तींना स्वानुभवावरून सहज लक्षात येईल.

 

डॉ अजय हनमाने
एम. डी. (होमिओ) HHF, ICR Kolhapur,
चैतन्य होमिओपॅथीक क्लिनीक
भास्कर प्लाझा- F4, HDFC बॅंकेजवळ,
शाहुपुरी, व्यापारी पेठ
रेल्वे फाटक भाजी मंडई जवळ
कोल्हापूर- 416001
मोबाईल- 7738667123 / 9404507723
रविवारी बंद

कृपया पुढील लेख वाचा  —

=========================================

When the Brain Begins to Sing… and Homeopathy

 

Whether it is a small child lost in its own joy, humming a simple tune, or a learned listener interpreting the intricacies of a raga in a grand concert—both, and in fact everyone, experiences the delight of listening through the indispensable participation of the brain.

When music is being performed, there is a dialogue happening simultaneously: the singer’s voice, the instrumentalist’s hands, and the audience’s applause. How exactly do the brain and mind function in this process of communication?

I had the opportunity to interact with a neurologist and an endocrinologist. Drawing from their deep study of modern medicine, Indian classical music, philosophy, musicology, and spirituality, they offered profound insights on how musical appreciation relates to physical health. They explored the brain science behind it, the body’s responses to the experience of joy, and the role of music in stress relief—topics often overlooked but highly important. From their discussion, one understands how the human brain system becomes energized, vibrant, and harmonious under the influence of music. This article attempts to summarize their thoughts and, in that context, explain how homeopathy too works upon the brain and mind.

Whenever music is performed, a massive and harmonious transformation takes place inside the listener’s brain. The perception of musical sensations occurs through specific messenger neurons in the brain. When these neurons receive music, they stimulate several subconscious cells and endocrine glands, setting them into harmonious activity. The melodious sounds heard by the ears spread throughout the brain, creating a state of “harmony” within the body. The joy one feels while enjoying music permeates the body, mind, and every pore of one’s being. As a result, the brain mechanism, cell pathways, and other bodily systems become active and function in harmony.

 

  Homeopathic medicines, in a similar way, stimulate neurons in the mouth, which in turn activate subconscious brain cells and endocrine glands. This process brings the body into order, encouraging harmonious functioning and creating a kind of internal “harmony” that spreads to every cell in the body. Thus, Homeopathic medicines help keep the brain system, cellular communication, and bodily functions active, coordinated, and balanced, thereby supporting healthy living.

Whether Indian or Western, whether from the human voice or from instruments, music is always heard through the ears. But what happens after we hear it? Who really understands it—the ear or the brain? How does sound travel from the ear to the brain? This fascinating journey of sound perception is worth exploring.

In the process of listening to music, the listener participates as much as the performer. Every sound, note, or piece of music first takes the form of vibrations or waves. These sound waves strike the eardrum of the outer ear. The inner ear, shaped like a labyrinth, receives them. Through its chain of tiny bones, these waves strike a part called the cochlea. The cochlea has a flat layer called the basement membrane. Amazingly, this membrane contains hair cells, each arranged like the keys of a piano, sensitive to specific pitches.

When a sound of a particular pitch arrives from outside, the corresponding hair cells vibrate. These fibers resonate and carry the sensation of that specific note or musical language to the brain. Even if one cannot sing or play the music oneself, the ordinary listener can still respond, because although not producing music outwardly, their basement membrane functions like a piano inside the body—a true receiver of the musical language.

The sound entering from the outer ear is converted into electrochemical impulses, which are carried to the brain by the auditory nerve. Neurons in the ear respond to simple sounds, while neurons in the brain carry out more complex analysis of sound, aided by memory. One neuron that stimulates sensation may be connected to thousands of other neurons, creating a vast network of musical response. Even a simple melody heard by the ears resonates through our entire brain. Therefore, music is not merely something we perceive—it sets our brain itself into singing or playing. A brain that sings, plays, or resonates with music is truly a blessing for health.

However, the brain does not sing on its own; it must be stimulated through listening. Researchers say, “If you want to keep your brain youthful, you must savor quality music.” But one must recognize the subtle difference between merely “hearing” and truly “savoring” music.

   Homeopathic medicines also stimulate the brain for better health and help keep it youthful.

Listening to pleasant music regularly, and learning music directly, is very important for keeping the brain dynamic. The human body has many biological rhythms (natural cycles of bodily functions) and circadian clocks (the body’s internal clock that regulates functions such as sleep, wakefulness, and body temperature). Similarly, heartbeat, breathing, and hormones all follow a certain “rhythm.” This bodily rhythm reaches every single cell, activating them and supplying energy.

    Homeopathic medicines help in maintaining these biological rhythms and circadian clocks in their natural harmony.

While in the womb, the mother’s heartbeat is imprinted on our DNA. Generally, the kind of music heard around that stage is what appeals to us later in life. The tuning of external sounds such as melody and rhythm with the body’s inner natural rhythm leads to what can be called the “development of musical understanding.” The more refined this understanding, the more the discordant activities of body cells become harmonious. The multi-dimensional nature of Indian music—rich in melody and rhythm, its ragas and raginis, its subtle and sharp tonal shades—refines the mind through listening. At the same time, listening to delicate sounds or complex musical waves develops the brain’s capacity to register and retain their meanings, sharpening memory.

    Homeopathic medicines help enhance brain capacity and keep memory sharp.

The effects of music on the brain, body, and mind are being studied worldwide with advanced medical science. In modern research, techniques such as EEG (Electroencephalogram), MEG (Magnetoencephalography), and FMRI (Functional MRI) are used to compare the brain activity of musicians and non-musicians. These studies reveal that savoring music is not merely an artistic process but also a physiological one—it harmonizes brain activity, regulates hormones, and brings deep positive changes in balance. Music, therefore, is not just a medium of expression or taste, but a powerful discipline that sharpens, refines, and sensitizes the brain.

Experts have observed that homeopathic medicines bring harmony to brain activity, create hormonal balance, and thereby regulate physical functions. This ensures that harmonious hormones like dopamine remain active, helping the body stay healthy, joyful, and strong.

   The joy of music activates dopamine in the brain’s reward center. Therefore, to keep the brain sharp and the body healthy, it is very important to either learn music, teach music, or at least regularly enjoy quality music—whatever one is able to do sincerely.

 

    Just as many people do cardio exercises for heart health, for brain health it is equally important to regularly practice listening to soothing and delightful music while sitting calmly in one place. Listening for 20 minutes daily for at least three months can make the brain sharper and memory keener.

Many tests exist to diagnose heart disease early, but brain health is often not examined until a problem appears. Because of this, brain health is not taken as seriously. However, studies now show that listening to quality music is the best exercise for the brain, for chemical balance, and for stimulating hormones—meaning that serious disease may never even develop if this is practiced regularly.

   Homeopathic treatment helps maintain brain health by keeping brain chemistry and hormone stimulation in proper balance. This in turn improves both physical and mental health, while naturally strengthening immunity and promoting long-term well-being.

   Listening to good music is now recognized as a complete workout for the brain. Similarly, homeopathic medicines, being highly effective, make the brain sharper, more precise, and more sensitive. As a result, daily health remains sound and joyful. Those who regularly take homeopathic remedies can easily perceive this benefit from their own experience.

 

Dr Ajay Hanmane
M.D.(Hom) HHF, ICR Kolhapur,
Chaitanya Homoeopathic Clinic
1st Floor, F4, Near HDFC Bank,
Bhaskar Plaza Vyapari Peth, Shahupuri
Near Panch Bunglow Bhaji Mandai
Kolhapur, 416001
Mobile No. 7738667123/ 9404507723
Sunday Closed.

Please Read Next Article-