रक्तक्षय, रक्तदान आणि होमिओपॅथी / Anemia, Blood Donation, and Homeopathy

रक्तक्षय, रक्तदान आणि होमिओपॅथी

 

माझी आई नोकरी करायची विद्युत मंडळात कर्मचारी असलेल्या आईने 40 वर्षाच्या सेवेनंतर निवृत्ती घेतली, तेव्हा ती अधिकारपदावर पोहोचली होती, पण मला समज आली तेव्हापासून आठवते की तिला मी कधीही नाष्टा करून ऑफिसला जाताना बघितलेलं नाही. पहाटेचा चहा, नंतर ऑफिसला गेल्यावर चहा, दुपारी दीड वाजता जेवण, मग संध्याकाळचा चहा एवढंच. संयुक्त कुटुंब असल्यामुळे रात्री घरी आल्यानंतर सर्वांचा स्वयंपाक बनवून मगच जेवायचं, असा त्याचा रोजचा शिरस्ता. जेवल्यानंतर आम्ही सहज झोपी जायचो. मात्र रांधलेलं उरलं असेल का? किंवा कमी पडलं असेल तर आई काय करत असेल ? या प्रश्नाचे उत्तर शोधण्याची तसदी माझ्या पिढीने घेतली नाही.

हिवाळ्यात कुटुंबासाठी तिने बनवलेले डिंक, उडीद- मेथी लाडू, उन्हाळ्यातली नाचणीची खीर, सातूचं पीठ आम्ही आनंदाने मटकवलं, पण यापैकी एकही जिन्नस तिने कधी स्वस्थ बसून खाल्लेला मी बघितलेलं नाही. घरातील काम करता करता व्यायाम होतोच असा तिचा ‘समज ‘होता. माझ्या जन्माच्या वेळी आईला प्रसवकळा सुरू व्हायच्या थोड्या वेळ आधी तिने रात्रीच्या उरलेल्या भाताला फोडणी देऊन तो खाल्ला होता, असं त्यांनी एकदा मला बोलण्याच्या ओघात सांगितल्याचं आठवतंय…..

वयाच्या पन्नाशी- साठीच्या मागेपुढे असणाऱ्या बहुसंख्यांनी स्वतःच्या आईला याच पद्धतीने जगलेलं पाहिलं असेल अशी मला खात्री आहे. आई नोकरदार किंवा गृहिणी इतकाच काय तू फरक. सगळ्या क्षेत्रात पुरुषांच्या बरोबरीने वा आघाडीवर असणाऱ्या स्त्रिया एका क्षेत्रात मागे पडलेले दिसतात, ते म्हणजे रक्तक्षय आणि रक्तदान. अर्थातच यामागे अनेक कारणं आहेत, त्यातील महत्त्वाचं कारण म्हणजे वर उल्लेखलेली जीवनशैली.

गर्भवती असताना आणि बाळंतपणाच्या वेळेस होणारा अति- रक्तस्त्राव हे मातामृत्यू (Maternal Mortality) होण्यामागच्या चार प्रमुख कारणांपैकी एक महत्त्वाचं कारण आहे. या स्त्रियांना संक्रमणासाठी वेळेवर रक्त उपलब्ध झाल्यास त्यांचे प्राण वाचू शकतात. त्यामुळे मातामृत्यूचं प्रमाण कमी होऊ शकतं.

आपण मुलगी किंवा स्त्री असल्यामुळे मासिक पाळी आणि गर्भधारणेच्या कारणामुळे रक्तदान करू शकत नाही असा समज दूर होणं गरजेचं आहे.

रक्तदानात पुरुषांचा टक्का अधिक असण्याच्या कारणांमध्ये त्यांना मासिक पाळीचा अडसर नसणं आणि पारंपारिक पुरुष प्रधान मानसिकता यांचा प्रामुख्याने उल्लेख करावा लागेल. पुरुष अधिक कष्ट करतात त्यामुळे चौरस-पौष्टिक आहाराची त्यांनाच अधिक गरज असते, या कैक वर्ष जुन्या पिढ्यांच्या विचारसरणी मधून आज ही कित्येकांकडे मुलग्याच्या जन्मापासूनच त्यांच्या पालन पोषणाकडे, आहार-विहाराकडे विशेष लक्ष दिले जाते. विशेषत: ग्रामीण पातळीवर तर नक्की. शिवाय पुरुषांनी स्वतःच्या आरोग्याला प्राथमिकता देणं हे जितकं सहज स्वीकारलं जातं तितकच स्त्रियांनी स्वतःसाठी वेळ काढणं आजही स्वीकारलं जात नाही.

मासिक पाळी, गर्भारपण तसेच योग्य आहार न घेतल्याने रक्तदानासाठी आवश्यक हिमोग्लोबिनची पातळी स्त्रियांमध्ये पुरुषांपेक्षा कमी असते. मात्र ती जाणीवपूर्वक वाढवणे गरजेचे आहे.

 हिमोग्लोबिनची कमतरता – रक्तक्षय वा अनिमिया म्हणजे रक्तातील हिमोग्लोबिनचे प्रमाण कमी होणं. हिमोग्लोबिन हे लाल रक्तपेशींमध्ये असणारं एक प्रथिन आहे, जे ऑक्सीजनला शरीराच्या सर्व अवयवांपर्यंत पोहोचवण्याचं काम करतं. ती क्षमता कमी झाल्यास त्याचा सर्वच अवयवांवर परिणाम होतो, त्यात हृदयाचाही समावेश असतो. राष्ट्रीय कुटुंब आरोग्य सर्वेक्षण अहवालानुसार 15 ते 49 वयोगटातील 57% स्त्रियांमध्ये रक्तक्षय असतो. स्वतःच्या आरोग्याकडे दुर्लक्ष, मासिक पाळी, प्रसूती दरम्यान होणारा रक्तस्त्राव ही स्त्रियांमध्ये हिमोग्लोबिन कमी असण्याची प्रमुख कारणं आहेत. ते वाढवणं स्त्रीच्या आणि तिच्या कुटुंबाच्या हातात असतं.

बदलत्या जीवनशैलीमुळे बळवलेले विविध आजार, रस्ते अपघात, अन्य काही अपघात अशा विविध कारणांमुळे रक्त आणि रक्त घटकांची मागणी सतत वाढत असते. मात्र रक्ताचा तुटवडा सर्वत्रच भासतो.

रक्तदानाचं महत्त्व पटवून देण्यातल्या मर्यादा स्वेच्छिक, रक्तदान कार्यक्रमांची पुरेशा प्रमाणात आणि नियोजनबद्ध अंमलबजावणी न होणे, रक्तदानाबद्दलचे गैरसमज, रक्तदान शिबिरांसाठी अपुऱ्या पायाभूत सुविधा, प्रशिक्षक मनुष्यबळाची कमतरता ही रक्ताच्या मागणी- पुरवठ्यातील तफावतीची काही कारणे. विशेष म्हणजे वेगवेगळ्या उत्पन्न श्रेणीमधील लोकांमध्ये रक्तदानाच्या बाबतीत तफावत असल्याचं जागतिक आरोग्य संघटना अर्थातच WHO सांगते.

भारतातील रक्ताची मागणी ही पुरवठ्यापेक्षा अधिक आहे.विविध रक्तप्रकार, रक्ताशी संबंधित आजार जसे की, रक्तक्षय, सिकलसेल, थॅलेसेमिया अशा रुग्णांसाठी तर रक्तदाते कमी असणे ही किती आव्हानात्मक परिस्थिती आहे याचा आपण केवळ अंदाज लावू शकतो. स्त्रियांनी त्यासाठी स्वतःच्या आरोग्याकडे सातत्याने लक्ष देणे आवश्यक आहे.

    हिरव्या पालेभाज्या, बीट, गुळ- शेंगदाणा लाडू, चिक्की, राजगिरा लाह्या, ऋतुमानानुसार उपलब्ध फळं, सुकामेवा आहारात असायला हवा. एकूणच समतोल आहार व लोहयुक्त अन्नघटकांच्या सेवनाने रक्तातील लोहाची पातळी नियमित होण्यास मदत होते.

    रक्तशय असल्याने प्रचंड अशक्तपणा येतो. थकवा जाणवतो. फिकट त्वचा, चक्कर येणं, श्वासोत्सवासाला त्रास व डोकं दुखणं,हृदयाचे ठोके वाढणं, कामात लक्ष केंद्रित न होणं, केस गळणं ही लक्षणे दिसतात.

अनेक जणांचा हा गैरसमज आहे की, ‘ मासिक पाळीतील रक्तस्त्रामुळे शरीरातील रक्त कमी होतं, त्यामुळे स्त्रियांनी रक्तदान करू नये’. वास्तविक स्त्री-पुरुषांमधल्या या नैसर्गिक फरकामुळेच स्त्रियांसाठी रक्तदानाची अट ही दर चार महिन्यांची आहे. अर्थात त्या बरोबरीने वाढता रक्तदाब,मासिक पाळीचे पाच दिवस, गर्भावस्था, स्तन्यदा माता, नजीकच्या काळात झालेल्या शस्त्रक्रियेचा अपवाद वगळता सर्वच स्त्रिया रक्तदान करू शकतात. मात्र त्यासाठी स्त्रीच्या शरीरातील हिमोग्लोबिनची पातळी कमीत कमी 12.5 ग्रॅम /dL असायला हवी आणि वजन 45 किलो पेक्षा अधिक तसेच वय 18 पेक्षा जास्त हवे या पूर्वअटी आहेत.

नियमित रक्तदानाचे अनेक फायदे आहेत ते म्हणजे,

• ‘ रक्तदानाच्या 60 ते 90 दिवसानंतर शरीरात लाल रक्तपेशी तयार होतात.

• कोलेस्ट्रॉलची पातळी नियंत्रणात राहते. शरीरातील अवयवांना योग्य प्रमाणात ऑक्सिजनचा पुरवठा होण्यासाठी लोहाची पातळी योग्य असणे गरजेचे असते. ही पातळी संतुलित राखण्याचे काम रक्तदानामुळे साध्य होते.

• हृदयविकाराचा धोका कमी होतो’.

• त्याचबरोबर रक्तदानाच्या निमित्ताने केली जाणारी आरोग्य तपासणी ही कदाचित गंभीर आजारांच्या बाबतीत “खतरे की घंटी” ठरू शकते.

वयाची 18 वर्षे पूर्ण झाल्यानंतर रक्तदानासाठी गेलेल्या माझ्या एका पेशंटचं- अर्चनाचं हिमोग्लोबिन कमी भरलं. मात्र रक्तदानाचा ठाम निश्चय केलेला असल्याने पुढील काही दिवसातच स्वतःच्या आहारावर लक्ष केंद्रित केलं. हिमोग्लोबिन वाढवणाऱ्या घटकांचा, पूरक पदार्थांचा आहारात समावेश केला. व्यायामासाठी वेळ काढला. विशेष म्हणजे त्यात सार्थक्य राखलं आणि नियमितपणे “चैतन्य होमिओपॅथिक क्लिनिक” मधून होमिओपॅथिक औषधोपचार चालू ठेवले.

त्यामुळे लग्न, प्रसूतीनंतरची काही वर्षे वगळता गेल्या अनेक वर्षापासून ती नियमित ‘रक्तदाती’ आहे. तिची प्रतिकारशक्ती पण उत्कृष्ट आहे आणि ती आरोग्याने सुदृढ आहे. तिच्यासारखीच सकारात्मक वृत्ती प्रत्येकीने ठेवल्यास, तसेच जीवनशैलीत बदल घडवल्यास त्यादेखील रक्तदानात महत्त्वाचा वाटा उचलू शकतील.

     सकारात्मक मानसिकता हे कृतिशीलतेचं मूळ आहे. रक्तदानाची केवळ इच्छा असून उपयोग नाही, त्या दृष्टीने केले जाणारे प्रयत्न, त्यातलं सातत्य, स्वतःच्या आरोग्याकडे लक्ष देणं, संतुलित आहार, ऋतुमानानुसार मिळणाऱ्या भाज्या, फळांचं नियमित सेवन, व्यायाम याकडे स्त्रियांनी आवर्जून लक्ष द्यायला हवं. हिमोग्लोबिन, लोहाची पातळी, व्यवस्थित राखण्यासाठी सातत्य पूर्ण प्रयत्नांबरोबरच होमिओपॅथिक औषधेदेखील नित्य-नियमाने चालू ठेवणे आवश्यक आहे.

   पूर्वी स्वयंपाकासाठी लोखंडाची भांडी वापरली जायची. त्यामुळे आहारातून लोह मिळायचं.आजकाल नॉनस्टिक भांड्यांचा वापर वाढलाय, आहार-विहार- जीवनशैलीमध्ये स्त्रियांनी जाणीवपूर्वक बदल करायला हवेत. दैनंदिन कामात थकवा जाणवत असेल, दम लागत असेल तर तज्ज्ञांचा लगेच सल्ला घ्यायला हवा.

    क्रिकेटमध्ये बॅटिंग साठी पहिल्यांदा येणाऱ्या खेळाडूला ‘ओपनिंग बॅट्समन ‘ म्हटले जाते. तो अधिकाधिक धावा काढून डावाची जितकी चांगली सुरुवात करेल तितकी नंतरच्या खेळाडूंना प्रेरणा मिळते. स्त्री आरोग्याचे ही तसेच आहे. स्वतःच्या कुटुंबातील स्त्री आरोग्याबाबत ‘ओपनिंग बॅट्समन ‘ होण्याची आपल्याला संधी आहे. कुटुंबीयांना आरोग्याच्या उत्तम सवयी लावणं, दैनंदिन जीवनशैलीत आहार -विहारात जाणीवपूर्वक बदल करायला लावणं, त्यात सातत्य राखण्यासाठी त्यांना प्रोत्साहन देणं व रक्तक्षय होऊ नये म्हणून होमिओपॅथिक औषधांची जोड देणं इतकं तर आपण करू शकतो.

 

डॉ अजय व. हनमाने
एम. डी. (होमिओ) HHF, ICR Kolhapur,
चैतन्य होमिओपॅथीक क्लिनीक
भास्कर प्लाझा- F4, HDFC बॅंकेजवळ,
शाहुपुरी, व्यापारी पेठ
रेल्वे फाटक भाजी मंडई जवळ
कोल्हापूर- 416001
🌐 www.chaitanyahomeocare.com
मोबाईल– 7738667123 / 9404507723
रविवारी बंद  
आपला विश्वास – नैसर्गिक आरोग्य पुनर्स्थापनेची आमची जबाबदारी!

कृपया पुढील लेख वाचा  —

—————————————————————————————-

Anemia, Blood Donation, and Homeopathy

 

My mother worked for the Electricity Board and retired after 40 years of service, having reached a respectable post. But from the time I can remember, I have never once seen her leave for the office after having breakfast. Her routine was simple: morning tea, tea again after reaching the office, lunch at 1:30 p.m., evening tea, and that was it.

Since we lived in a joint family, once she returned home, she first prepared food for everyone else and only ate afterward. As children, once we had our dinner, we would quickly fall asleep. But if the food ran short, or some was left over, what did she eat? Honestly, my generation never bothered to ask.

I still remember the winter laddoos of dink (edible gum), urad–methi laddoos, summer nachni kheer, and sattu flour treats she made for the family—we devoured them happily. But I don’t recall her ever sitting down calmly to eat any of it herself. Her belief was, “Housework itself is exercise.” Once she casually told me that just before she went into labor during my birth, she had eaten the leftover rice from the night before, tempered with spices.

I am certain that most people in their 50s and 60s today have seen their mothers live this same way. Whether working women or homemakers, the story was the same.

Women who stood shoulder-to-shoulder with men in every field seemed to lag behind in one crucial area—anemia and blood donation.

One of the four major causes of maternal mortality is severe blood loss during pregnancy or childbirth. Timely availability of blood could save countless women’s lives. Therefore, reducing maternal deaths depends greatly on awareness around blood availability. The common misconception that women cannot donate blood because of menstruation or pregnancy needs to be dispelled.

The higher percentage of male blood donors is mainly because men do not face menstrual restrictions and due to deep-rooted patriarchal mindsets. Generations of thinking such as “men work harder, so they need more nutritious food” has meant that, especially in rural families, boys’ diet and health were prioritized right from birth. While men giving importance to their own health is widely accepted, women still struggle to find time or permission to prioritize theirs.

Due to menstruation, pregnancy, and often poor nutrition, women’s hemoglobin levels are generally lower than men’s. But this is something that can and should be consciously improved.

Anemia (low hemoglobin) means insufficient hemoglobin in the blood. Hemoglobin, a protein in red blood cells, carries oxygen to every organ. Low levels affect all organs, including the heart. According to the National Family Health Survey, 57% of women aged 15–49 in India are anemic.

Neglect of health, blood loss during menstruation and childbirth, and poor diet are major contributors. Preventing and correcting anemia is in a woman’s own hands, which in turn safeguards her family’s well-being.

Meanwhile, demand for blood and blood components is continuously rising due to lifestyle diseases, road accidents, and medical emergencies. Yet, blood shortages are felt everywhere. Contributing factors include poor awareness, inadequate infrastructure for voluntary donation drives, and misconceptions about blood donation. According to the WHO, disparities in blood donation exist even across income groups.

In India, the demand for blood exceeds supply. For patients with anemia, sickle cell disease, or thalassemia, the shortage of suitable donors is a huge challenge. For this reason, women must pay regular attention to their own health.

A balanced diet rich in iron is essential: green leafy vegetables, beetroot, jaggery–peanut laddoos, chikki, popped amaranth, seasonal fruits, and dry fruits should be part of daily meals. Consistent intake of iron-rich foods helps maintain healthy hemoglobin levels.

  Symptoms of anemia include: weakness, fatigue, pale skin, dizziness, breathlessness, headaches, rapid heartbeat, poor concentration, and hair fall.

A common misconception is that “women should not donate blood because menstruation reduces their blood.”

In reality, this natural difference only changes the frequency: men can donate every three months, while women can donate every four months. Except for high blood pressure, the days of menstruation, pregnancy, breastfeeding, or recent surgery, most women can donate blood—provided their hemoglobin is at least 12.5 g/dL, weight over 45 kg, and age above 18 years.

1. Benefits of regular blood donation include:
2. New red blood cells are produced within 60–90 days.
3. Cholesterol levels remain under control.
4. Iron levels remain balanced, ensuring proper oxygen supply to organs.
5. Risk of heart disease is reduced.
6. Mandatory health check-ups during blood donation can also act as an early warning system for serious illnesses.

I recall one of my patients, Archana, who went for her first blood donation after turning 18 but was turned away due to low hemoglobin. Determined to donate, she improved her diet, added iron-rich foods and supplements, exercised regularly, and continued her homeopathic treatment at ‘Chaitanya Homeopathic Clinic ‘.

Except during marriage and pregnancy, she has been a regular donor for many years. Her immunity is strong, and her health is excellent. With the same positive mindset, every woman can become a regular donor by improving her lifestyle and taking supportive homeopathic treatment.

A positive mindset is the root of action. Mere desire is not enough; consistent effort matters. Women must consciously focus on their health: eat seasonal vegetables and fruits, follow a balanced diet, exercise, and maintain hemoglobin and iron levels. Along with lifestyle efforts, regular Homeopathic medicines are invaluable in supporting and sustaining good health.

     In earlier times, food was cooked in iron vessels, which naturally increased iron intake. Today, with nonstick cookware and modern lifestyles, women must consciously adapt their diet and habits. If daily fatigue, breathlessness, or other symptoms occur, immediate medical consultation is essential.

   In cricket, the player who opens the batting sets the tone for the innings. The better he plays, the more inspired the team becomes. Women’s health is just like that. Every woman has the chance to be the “opening batsman” for her family’s health—instilling good habits, bringing conscious changes in diet and lifestyle, encouraging consistency, and using supportive Homeopathic Medicines to prevent anemia.

 

Dr Ajay V. Hanmane
M.D.(Hom) HHF, ICR Kolhapur,
Chaitanya Homoeopathic Clinic
1st Floor, F4, Near HDFC Bank,
Bhaskar Plaza Vyapari Peth, Shahupuri
Near Panch Bunglow Bhaji Mandai
Kolhapur, 416001
🌐 www.chaitanyahomeocare.com
Mobile No. 7738667123/ 9404507723
Sunday Closed.
Your Trust – Our Responsibility to Restore Health Naturally!

Please Read Next Article-